Προτού να εξετάσει κανείς πως ένα παιδί γίνεται ηθικό, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να εξετάσουμε τι εννοούμε με τον όρο ηθική. Η ηθική, λοιπόν, είναι η γνώση του τι πρέπει να γίνει και να γίνεται. Το «πρέπει» καθορίζεται από την κοινωνία, τον πολιτισμό, την οικογένεια αλλά κι αργότερα από το ίδιο το άτομο. Η αίσθηση της ηθικής αποκτάται όταν κανείς διαχωρίζει το καλό από το κακό και πάντα σε συνάρτηση με τις κοινωνικές προσταγές. Μιλάμε για την ανάπτυξη μιας εσωτερικής πεποίθησης που έρχεται σε αντίθεση με τον φόβο της τιμωρίας. Για τους επιστήμονες η εσωτερίκευση των κοινωνικών αρχών αλλά και η συμπεριφορά των ενηλίκων, είναι τα δύο στοιχεία που θα καταστήσουν ικανά τα παιδιά να αναπτύξουν ευσυνειδησία.
Το να αποκτήσει κανείς ηθική έχει να κάνει με δύο βασικές αρχές: τον ηθικό συλλογισμό και την ηθική συμπεριφορά. Ο ηθικός συλλογισμός θα καθορίσει τι είναι σωστό και τι λάθος ενώ η ηθική συμπεριφορά έχει να κάνει με την λήψη των σωστών αποφάσεων. Προκειμένου κάποιος να γίνει ηθικός υπάρχουν πολλές αναπτυξιακές ικανότητες που εμπλέκονται όπως είναι η υγιής συναισθηματική ανάπτυξη.
Στα παιδιά οφείλουμε να διδάξουμε τι σημαίνει να νιώθει κάποιος υπεύθυνος για τις πράξεις του, να νιώθει ενσυναίσθηση (empathy στ΄Αγγλικά!) αλλά και να παρακινείται από αυτή και να είναι ενήμερος για το ότι οι πράξεις μπορεί να έχουν κι αρνητικές συνέπειες.
Η υγιής γνωστική ανάπτυξη είναι επίσης σημαντική καθώς διασφαλίζει ότι τα παιδιά μπορούν να δουν και την οπτική των άλλων ανθρώπων, μπορούν να συνδέσουν τις αιτίες και τα αποτελέσματα και μπορούν να δώσουν μια ηθική λύση όταν υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Τέλος, η κοινωνική ανάπτυξη αποτελεί κομμάτι της ηθικής καθώς κανείς δεν ζει τη ζωή του μακριά από το σύνολο. Οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρέφεται ένα παιδί είναι και οι άνθρωποι που θα διαμορφώσουν την ηθική του ανάπτυξη.
Η υγιής ηθική ανάπτυξη ξεκινά από τη βρεφική ηλικία όταν κανείς σχηματίζει δεσμούς με τους ανθρώπους που τον φροντίζουν. Παιδιά τα οποία δεν έχουν αναπτύξει συναισθηματικούς δεσμούς, συχνά παρουσιάζουν σημάδια χαμηλής συναισθηματικής νοημοσύνης, έλλειψη ενσυναίσθησης και γενικά μια ανικανότητα διάκρισης μεταξύ του σωστού και του λάθους αλλά κι έλλειψη κατανόησης μιας επιλογής συμπεριφοράς.
Μελέτες σε πολύ μικρά παιδιά και τις μητέρες τους, έχουν δείξει ότι έχουν την ικανότητα να ανταποκριθούν στη διάθεση της μητέρας και να συνδεθούν με αυτή. Όταν η μητέρα χαμογελά και κανακεύει το μικρό της παιδί, το παιδί ανταποκρίνεται χτυπώντας τα πόδια του και την κοιτάζει επίμονα. Εάν η μητέρα εκφράζει θυμό ή δυστυχία, το παιδί αρχικά θα γελάσει αλλά μετά θα αλλάξει τη συμπεριφορά του. Τα βρέφη πολύ εύκολα αναπτύσσουν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται την διάθεση μέσω της έκφρασης του προσώπου και της λεκτικοποίησης. Στην ηλικία των 4 μηνών τα βρέφη μπορούν συνήθως να διακρίνουν τη χαρά, την ευτυχία, τη λύπη σε ένα πρόσωπο. Στην ηλικία των 8 μηνών η συναισθηματική ευφυΐα γίνεται ακόμη πιο ανεπτυγμένη. Τα μωρά μπορούν να διακρίνουν ανάμεσα σε εκφράσεις του προσώπου αλλά και τη χροιά της φωνής και να τα ταιριάζουν σε ένα συναισθηματικό πλαίσιο. Τα μικτά μηνύματα τα μπερδεύουν και μέχρι την ηλικία των 12 μηνών μπορούν να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ έκφρασης του προσώπου και της λεκτικοποίησης.
Η συναισθηματική γνώση καθιστά ικανά τα παιδιά να αναπτύξουν την αίσθηση της ηθικής πολύ πιο γρήγορα. Η συναισθηματική γνώση τους επιτρέπει και μας επιτρέπει να διαγνώσουμε μια συμπεριφορά και να την χαρακτηρίσουμε ως καλή ή κακή την ώρα που συμβαίνει. Ένα παιδί που μοιράζεται, οφείλει να ακούσει το «Μπράβο σου που μοιράζεσαι. Με ευχαριστεί πολύ αυτό.» Κάτι τέτοιο προσθέτει αξία στην συναισθηματική του γνώση. Τα παιδιά να θυμάστε έχουν την τάση να επαναλαμβάνουν συμπεριφορές που συνδέονται με θετικές εμπειρίες!
Ο Piaget πίστευε ότι όλα τα αναπτυξιακά στάδια κατακτώνται μέσω της πράξης. Ο ίδιος ανέπτυξε 3 στάδια ανάπτυξης της ηθικής τα οποία παρουσιάζονται συνοπτικά στον πίνακα που ακολουθεί:
| Προ-ηθική περίοδος (Premoral stage) | Τα παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών, δε γνωρίζουν τον διαχωρισμό του σωστού και του λάθους κι έτσι δεν εφαρμόζουν ηθικούς κανόνες όταν παίζουν γιατί δεν κατανοούν και τον λόγο ύπαρξης τους. |
| Στάδιο ηθικού ρεαλισμού Moral realism stage | Στην ηλικία των 5 – 9, το αποτέλεσμα μιας συμπεριφοράς κρίνεται από το αποτέλεσμα. Τα παιδιά πιστεύουν πως οι κανόνες καθορίζονται από κάποια ανώτερη δύναμη (δάσκαλοι, γονείς, αστυνομία) και γι’ αυτό δεν αλλάζουν. |
Στάδιο του Ηθικού Σχετικισμού Moral subjectivism | Γύρω στα 9 – 10 έτη και μετά, τα παιδιά ξεκινούν να κρίνουν τις πράξεις άλλων σε σχέση με την πρόθεση και γνωρίζουν πια ότι οι κανόνες αλλάζουν εάν υπάρχει αμοιβαία συμφωνία. Εδώ ένα παιδί αντιλαμβάνεται γιατί ο Χ έπραξε με κάποιο τρόπο γιατί λαμβάνει υπόψιν του τα κίνητρα του. |
Δώστε χώρο και χρόνο στα παιδιά να γίνουν ηθικά. Η ηθική, αρχικά, διδάσκεται στα σπίτια μας, στις τάξεις μας. Ας πάψουμε να παραπονιόμαστε για το «που οδεύουμε» από άποψη ηθικής κι ας κοιτάξουμε καλά τα έργα μας!